Bitkilerde Aşılama Nedir? Nasıl Yapılır?
Aşı, bahçecilikte, bir bitkiden alınan bir parçayı (kalem ya da göz) başka bir bitkinin (anaç) gövdesi, kökü ya da dalı üstüne yerleştirip kaynaştırarak yeni bir bitki elde etmeye dayanan çoğaltma yöntemidir.
Anaç bitkiye başka bir bitkinin tomurcuklarını (göz) aşılayarak uygulanan göz aşısı ve sürgünlerini (kalem) aşılayarak uygulanan kalem aşısı en yaygın iki aşılama yöntemidir.
Çağdaş bahçecilik tekniklerinde aşılama, yaralı ağaçları onarmak, cüce ağaç ve çalılar üretmek, bitkilerin bazı hastalıklara karşı direncini artırmak, bir bitki çeşidine özgü nitelikleri korunak, bitkileri elverişli olmayan toprak ve iklim koşullarına uyarlamak, çok meyve ya da çiçek veren yeni bitkiler üretmek, başka yöntemlerle çoğaltılamayan bazı türleri (örn. melez güller) çoğaltmak gibi çeşitli amaçlarla yapılır.
Kuramsal olarak, botanik açıdan birbirleriyle yakın akraba olan ve büyütkendokuları (kambiyum) sürekli olan iki bitki birbirine aşılanabilir. Türler arası aşılar genellikle başarılıdır; cinsler arası aşılar ara sıra tutar; ayrı familyalardan bitkiler arasında yapılan aşılar ise hemen her zaman başarısızlıkla sonuçlanır. Aynı cinsten bitkiler arasında çok yakın botanik akrabalığın olması aşılamada mutlaka başarılı sonuç alınacağı anlamına gelmez; ama daha önce böyle bir deneme yapılmamışsa, aşının tutacağı yolunda umut verici bir önbilgidir.
Eşeysiz bir üreme biçimi olan aşılama yoluyla birleştirilmiş iki bitkinin birlikte büyüyebilmesini ya da birbirlerine uyum sağlayabilmesini etkileyen birçok karmaşık fizyolojik ve çevresel etken vardır.
Aşılamada, iki bitki arasındaki uygunluğun çeşitli dereceleri vardır. Elma, meşeye aşılandığında sonuç kesinlikle olumsuzdur; armuda aşılandığında birkaç yıl büyüyebilirse de, sonradan giderek zayıflar ve ölür.
Bazı leylak çeşitleri, anaç olarak seçilen kurtbağrı bitkisinde birkaç yıl büyüdükten sonra ölür. Kayısı çeşitleri için en elverişli anaç bitki yabani kayısıdır; ancak soğuk bölgelerdeki nemli topraklarda, bazı erik çeşitlerine aşılanan kayısı ağaçları daha iyi gelişir. Çünkü, birbirine aşılanabilecek akraba bitkilerin uyum yetenekleri arasındaki fark, toprak koşullarına normalden daha fazla uyum göstermelerini sağlar.
Aşılanan bitki parçalan, her iki bitki parçasının katkısıyla aşı yerinde bir hücre şişkinliğinin (kallus) oluşması sonucunda birbiriyle kaynaşır. Tutmuş aşılarda bu hücreler öylesine kesintisiz bir kütle halinde kaynaşır ki, çoğu zaman aşı çizgisinin yeri mikroskop altında bile seçilemez. Tıpkı bir yaranın iyileşmesinde olduğu gibi, aşı yerindeki dokuların hızla kaynaşması için bu bölgenin su ve hava girmeyecek, kuramayacak ya da güneşten yanmayacak biçimde korunması gerekir ve çoğu kez aşılanan parçanın yaşayabilmesi için aşı yeri hemen macunlanarak sarılır.
Aşılama yönteminin temeli, anaç bitki ile aşı gözünün ya da kaleminin büyütkendokularının birleştirilmesine dayanır. Çoğu ağaç ve çalılarda büyütkendoku hemen kabuğun altında bulunan, gözle zor görülebilir tekhücreli bir katmandır.Bir aşının tutup tutmaması, aşılanan bitki parçalarının uyum sağlayabilme özelliğine, birbirlerine yakınlığına ve büyütkendokularının birbirine sıkıca değmesine bağlıdır.
Bunun için, aşılanan parça anaç bitkiye aşı bağlarıyla ya da lastikten aşı bantlarıyla tutturulur.Göz aşısında, anaç bitkinin kabuğunun bir bölümü soyulur ya da kaldırılır ve aşılanacak bitkinin tomurcuklu bir parçası bu yaraya yerleştirilir. Meyve ağaçlarına uygulanan göz aşısında, ağaç kabuğu düz ya da ters T biçiminde çizildikten sonra tomurcuk kabuğun altına yerleştirilerek sıkıca bağlanır.
Bir kalem aşısı tipi olan yarma aşıda ise genellikle aşılanacak bitkinin bir yıllık sürgünleri kullanılır ve anaç bitkinin gövdesi testereyle yarılarak bu kalemler gövdenin kabuk ile odunu arasına yerleştirilir.